Айзек Азимов - иң күренекле язучыларның берсе. "Мин, робот" дигән хикәяләр җыентыгы 1950нче елны дөнья күрә. Ярты гасырдан күбрәк вакыт үтүгә карамастан, бу хикәяләр һаман да бик кызыклы һәм актуаль булып калалар. "Әйлән-бәйлән" - әлеге җыентыкның икенче хикәясе.
Әйлән-бәйлән
Грегори Паэуллның яраткан әйтемнәренең берсе «курку яхшыга илтми» иде. Шуңа күрә, каршысына баскычтан тирләп-пешеп төшеп барган Майкл килеп чыккач, ул кашларын җыерды.
- Ни булды? Тырнагыңны сындырдыңмы әллә?
- Әйе, сындырган ди, - дип тупас кына җавап кайтарды тыны кысылган Донован.
- Көне буе анда аста нәрсә эшләп яттың син?
Ул тын алды да:
- Спиди кайтмады! - диде.
Пауэллның күзләре ачылып китте, ул туктап калды, ләкин шундук үз-үзен кулга алды да, баскыч буйлап менүен дәвам итте. Менеп җиткәнче ул бер сүз дә дәшмәде, соңыннан гына:
- Син аны селен артыннан җибәргән идеңме? - дип сорады.
- Әйе.
- Кайчан?
- Биш сәгать элек.
Тагын тынлык урнашты. Шайтан алгыры! Алар Меркурийда төп-төгәл унике сәгать кенә - һәм шундый җәфа. Меркурий Кояш системасындагы иң мәкәрле планета булып исәпләнә, әмма монысы инде чамадан тыш хәл!
- Әйда башыннан ук бәйнә-бәйнә сөйләп бир, - диде Пауэлл.
Алар радиорубкага керделәр. Андагы җиһаз Беренче экспедициядән соң үткән ун ел дәверендә бераз искергән иде инде. Техника өчен бу ун ел бик зур әһәмияткә ия. Спидины 2005нче елда чыгарылган роботлар белән генә чагыштырып кара. Дөрес, роботехниканың соңгы еллардагы казанышлары бигрәк тә баш әйләндергеч булды.
Пауэлл, ипләп кенә, әле дә ялтырап торган тимергә тиеп карады. Бу бүлмәдә булган бар нәрсә дә ниндидер ташландык булып күренә һәм күңелгә авыр тәэсир итә иде. Хәер, станция бөтен килеш шундый тойгы тудыра.
Донован да моны сизеп алды.
- Мин аның белән радио аша хәбәрләшеп карадып, әмма нәтиҗәсез. Кояшлы якта радионың бер файдасы да юк - һәрхәлдә өч чакрымнан да озынрак ераклыкта. Бу, өлешчә, Беренче экспедициянең барып чыкмавына да сәбәпче булды. Ә УКД ярдәмендә хәбәрләшүне җайлаштырыр өчен бер генә атна вакыт җитми...
- Монысын калдырып торыйк. Шулай да нәрсә ачыклый алдың син?
- Мин кыска дулкыннарда модульләнмәгән сигнал тоттым. Аның буенча Спидиның кайда икәнен генә белеп була. Мин аны ике сәгать буе күзәттем һәм нәтиҗәләрне картага яздым.
Донован арткы кесәсеннән Беренче экспедициядән калган саргаеп беткән кәгазь кисәген тартып чыгарды да, өстәлгә ташлап, ярсып, өстенә учы белән китереп сукты. Пауэлл аның артыннан ерактанрак, кулларын күкрәгендә кушырып карап торды. Донован, борчылып, карандаш белән картага төртте:
- Бу кызыл тамга - селен күле.
- Кайсысы? - дип бүлде ана Пауэлл. - Алар анда өчәү, барысын да Мак-Дугал очып китәр алдыннан билгеләп калдырган иде.
- Әлбәттә, мин Спидины иң якынына җибәрдем. Моннан 30 чакрым. Ләкин эш анда түгел. - диде калтыраган тавыш белән Донован. - Менә бу нокталар барысы да Спидиның юлын күрсәтәләр.
Пауэллның ясалма тынычлыгы беренче тапкыр бозылды. Ул картаны тартып алды.
- Шаяртмыйсыңмы? Бу бит мөмкин түгел!
- Үзең кара, - диде Донован.
Роботның үткән юлын билгеләгән нокталар уртасында кызыл тамга - селен күле - булган тигезле-тигезсез түгәрәк хасил итәләр. Пауэллның бармаклары мыегына үрелделәр - бу, һичшиксез, шомлану билгесе иде.
- Мин аның артыннан ике сәгать буе күзәттем. Ул шул вакыт эчендә бу каһәр суккан күлне дүрт тапкыр әйләнде. Бертуктаусыз шунда әйләнеп йөрергә җыена, ахры. Без нинди хәлдә калганны аңлыйсыңмы инде?
Пауэлл аңа карады, ләкин берни дә дәшмәде. Әлбәттә, ул нинди хәлдә калуларын бик яхшы аңлый иде. Барысы да силлогизм тезмәсе кебек ачык иде... Меркурийның коточкыч кояш көченнән аларны бары тик фотоэлемент батареялары гына аерып тора. Алар бөтенләй диярлек таушалып беткән, җайлар өчен бары тик селен гына кирәк. Селенны Спиди гына алып килә ала. Ул кайтмаса, селен булмый, селен булмаса - фотоэлементлар... Ярар соң, әкрен генә кыздыру - үлемнең иң начар төрләренең берсе.
Донован ярсып чәчәләрен туздырды да, ачы тавыш белән:
- Бар Кояш системасы алдында хурлыкка калачакбыз, Грег. Ничек бөтенесе дә шулай кискен таркалып китте соң әле ул? «Пауэлл һәм Донованнан торган атаклы бригада, Меркурийның кояшлы ягындагы рудникны заманча техника һәм роботлар ярдәмендә кире эшләтеп җибәрү максатчанлыгын ачыкларга очып китте.» Ә без беренче көнне үк барсын да боздык. Гап-гади эш иде бит үзе, югыйсә. Без бу хурлынктан арына алмаячакбыз.
- Бу турыда борчылырга кирәкми, - дип тыныч кына җавап бирде Пауэлл. - Әгәр дә тиз генә берәр нәрсә уйлап тапмасак, хурлыктан арыну түгел - үлемнән арына алмаячакбыз..
- Шаяртма! Бәлки сиңа көлкедер дә, әмма миңа - юк. Бердәнбер робот белән генә безне монда җибәрү җинаять иде! Җитмәсә, синең фотоэлементларны үзебез төзәтә алабыз дигән искиткеч идеяң.
- Ялган яла якма. Бу сорауны без бергә хәл иткән идек һәм син моны бик яхшы беләсең. Безгә нибары бер килограмм селен, Стиллхэдның диэлектрик җайланмасы һәм өч сәгать вакыт кирәк. Меркурийның бөтен кояшлы ягы буйлап чип-чиста селен күлләре ята. Мак-Дугалның спектрорефлекторы биш минут эчендә генә өчесен тапты. Шайтан алгыры! Без бит икенче кояш тотылуын көтеп утыра алмый идек!
- Нәрсә эшлибез инде хәзер? Пауэлл, син нәрсәдер уйлап таптың бугай, югыйсә шундый тыныч булмас идең. Син дә, мин дә геройлар түгелбез. Әйдә, сөйлә!
- Спиди артыннан без үзебез бара алмыйбыз. Һәрхәлдә, бу, кояшлы якта. Андагы кызуга хәтта яңа скафандрлар да егерме минуттан ары түзмәячәк. Шулай да...син «роботны тотырга роботны җибәр» дигән бер элекке әйтемне беләсеңме? Кара әле, Майк, барысы да алай ук начар түгел бугай. Безнең аста алты робот бар. Әгәр дә алар эшли икән, шуларны кулланырга була. Тик эшләсеннәр генә.
Донованның күзендә өмет чаткылары чалынды.
- Беренче экспедициядән калган роботлармы? Белеп әйтәсеңме? Бәлки, алар нибары ярымавтоматлар гынадыр? Ун ел роботехника өчен зур вакыт бит.
- Юк, робот алар. Көне буе шулар белән булыштым Аларның, бик гади генә булса да, позитрон мие бар.
Ул картаны бөкләп кесәсенә тыгып куйды.
- Әйдә, төшеп карыйк.
Роботлар станциянең иң аскы ярусында, тузан белән капланып беткән ниндидер әрҗәләр арасында сакланалар. Алар бик зур, хәтта утырган килеш тә башлары ике метр югарылыкта тора иде.
Донован сызгырып куйды:
- Менә бу роботлар, ичмасам. Әйләнәсе өч метрлап кына бардыр боларның.
- Эчләрендә иске Мак-Геффи приводы булганга ул. Ачып карадым - коточкыч нәрсә.
- Кушып та карамадыңмы соң?
- Юк, ә нигә? Берәр нәрсәсе төзек булмавы икеле. Хәтта диафрагмалары да хәтәр яхшы күренә. Алар сөйләшә белергә тиеш. - Пауэлл якында торган бер роботның күкрәгендәге калканчыкны сүтеп алды да, тишеккә биш сантиметрлы, роботны терелтеп җибәрер хәтлек кечкенә генә атом энергиясе чаткысын үз эченә алган, шарчык тыгып куйды. Аны куюы бик читен булса да, Пауэлл, ахыр чиктә, моның очына чыга алды. Әйбәтләп кенә калканчыкны кире урынына борып куйды да, икенче роботка кереште.
Донован борчулы тавыш белән:
- Алар селкенмиләр.
- Команда бирелмәгән, - дип аңлатты Пауэлл. Беренче роботка таба борылды да, бронясына сукты: - Әй, син! Ишетәсеңме мине?
Гигант әкрен генә башын иде дә күзләрен Пауэллга төбәде. Аннары карлыгып, шыбырдап, борынгы фонографныкына охшап тавыш ишетелде:
- Әйе, хуҗа.
Пауэлл авызын ерды.
- Ишеттеңме, Майк? Беренче сөйләшә торган роботларның берсе бу. Ул вакытта вакыйгалар Җирдә роботларны куллануны тыюга таба бара иде. Әмма конструкторлар бу хәлне булдырмаска тырышып, машиналарга ныклы һәм ышанычлы кол инстинктлары салганнар.
- Әмма моның ярдәме тимәгән, - дип куйды Донован.
- Юк, әлбәттә, тик алар барыбер тырышканнар бит. - Ул тагын роботка таба борылды.
- Тор!
Робот әкрен генә торып басты. Донован башын өскә күтәрде дә, гаҗәпләнүеннән тагын бер сызгырып куйды.
- Син җир өстенә чыга аласыңмы? - дип сорады Пауэлл.
- Әйе, хуҗа.
- Яхшы. Чакрымның нәрсә икәнен беләсеңме?
Беразга тынлык урнашты, аннары соң ашыкмыйчы гына:
- Әйе, хуҗа, - дигән тавыш ишетелде.
- Без сине җир өстенә алып чыгачакбыз һәм юл күрсәтәчәкбез. Син 30 чакрым чамасы юл үтәрсең дә, икенче, синнән кечерәк бер роботны очратырсың. Аңлашыламы?
- Әйе, хуҗа.
- Син ул роботны табарсың һәм аңа кайтырга әмер бирерсең. Әгәр дә тыңламаса, көч белән кайтарырсың.
Донован Пауэллның җиңеннән тартты
- Ник туры селен артыннан гына җибәрмәскә, ә?
- Чөнки миңа Спиди кирәк, аңладыңмы? Аның белән ни булганын беләсем килә. - Роботка борылып: - Минем арттан бар! - дип әмер бирде.
Ләкин робот урыныннан кузгалмады, яңгырап тавышы гына ишетелде:
- Гафу ит, хуҗа, тик мин бара алмыйм. Башта син минем өстемә утырырга тиешсең.
Аның куллары зыңгылдап кушылдар, тупас бармаклары бер-берсе белән бәйләнделәр дә өзәңгегә охшап калдылар.
Пауэлл мыегын тарткалап, роботка карап катты.
- Шулаймыни?! Һм-м-м...
Донованның күзләре акайды:
- Без нәрсә, аларга утырып йөрергә тиешме? Җайдаклар кебек?
- Әйе, бугай. Нигә икәнен үзем дә аңлап җиткермим. Шулай да... Аңлашылды! Әйтәм бит, ул вакытны куркынычсызлык белән бик мавыкканнар. Күрәсең, конструкторлар да моның өстендә күп эшләгәннәр. Роботлар бары тик җайдак булганда гына йөри ала, үзләре генә булдыралмыйлар.
- Нишләргә инде безгә?
- Мин дә нәкъ шуның турында уйлыймын, - дип мыгырданды Пауэлл. - Без җир өстенә робот белән ни, роботсыз ни - барыбер чыга алмыйбаз. Я аллам! - Ул дулкынланып бармакларын белән чиертте. Бир әле миңа теге картаны. Тикмәгә мени мин аны ике сәгать буе күз чекрәйтеп карап утырдым? Менә бу безнең станция. Туннельләр аша барып карасак?
Станция картада кызыл түгәрәк белән билгеләнгән. Аның әйләнә-тирәсендә пәрәвез кебек туннельләрнең кара пунктир сызыклары җәелгән.
Донован шарт билгеләмәләргә текәлде.
- Кара, - диде ул, - менә бу кара нокталар - җир өстенә чыга торган юллар. Иң якыны күлдән, күп булса, бер биш чакрым чамасы ераклыктадыр. Менә аның номеры....Әз генә эрерәк язсалар да булыр иде... Әһә, 13-а. Тик роботлар гына юлны белсен...
Пауэл шунда ук юл турында сорашты һәм: «Әйе, хуҗа» дигән җавап алды.
- Скафандрларны алып кил, - диде ул канәгатьләнеп.
Алар скафандрларны киделәр. Әле кичә генә, Меркурийга килеп җитү белән, мондый уй башларына да килмәгән иде, ә хәзер алар, җайсыз киемгә ияләшә-ияләшә, авыр гына хәрәкәтләнәләр.
Скафандрлар, гади космоста очу костюмнарына караганда, бермә-бер зуррак һәм килбәтсезрәк, әмма күпкә җиңелрәк, чөнки аларда бер генә тимер кисәге дә юк. Термочыдам пластиктан эшләнеп, махсус эшкәртелгән бөке белән катланган һәм һавадан бар дымлылыкны бетерә торган җайланмасы булган бу скафандрлар Меркурийның бик көчле кояшы астында егерме минут чыдый. Өстәвенә, кеше гомеренә куркынычылык тудырмыйча тагын биш-ун минут түзә.
Робот һаман да кулларын өзәңге формасында тота иде һәм Пауэллның килбәтсезләнгән фигурасына карата бернинди гаҗәпләнү күрсәтмәде.
Радио аша карлыгып Паэуллның тавышы ишетелде:
- Син безне 13-а чыгу юлына илтергә әзерме?
- Әйе, хуҗа.
«Шунысына да шөкер, - дип уйлап куйды Пауэлл, - бәлки, радиоидарә булмавы бераз читенрәктер дә, һичъюгы алар биргән командаларны аңлыйлар».
- Утыр берәрсенә, Майк, - диде ул Донованга һәм ясалма өзәңгегә аягын куеп, робот өстенә менеп китте. Утыруы уңайлы иде: роботның аркасында махсус өркәч каралган, һәрбер җилкәсендә аяклар өчен урыннар бар. Хәзер роботның «колаклары» ни өчен икәне дә аңлашылды. Пауэлл «колакларга» тотынды да, роботның башын борды. Тегесе әкрен генә борылды.
- Киттек, Макдуф[1]!
Ләкин Пауэллга бер дә көлке түгел иде.
Әкрен генә, механик төгәллек белән атлап, роботлар ишек аркылы үттеләр. Башлары тияргә ярты метрдан да әзрәк калганга күрә, җайдаклар, ашыгып, башларын иделәр. Гигантларның атлавыннан яңгырап чыккан тавышлар белән тулган тар гына коридор аларны шлюз янына китереп чыгарды. Һава суырып алынганын көтеп бераз торгач, алар тагын юлларын дәвам иттеләр.
Еракка сузылган озын гына һавасыз туннель Пауэллга Беренче экспедициянең зәгыйфь җайланмалары белән башкарылган зур эшләрне исенә төшерде. Әйе, ул уңышсыз тәмамланды, әмма бу уңышсызлык икенче җиңел уңышның төп сәбәпчесе булды.
Роботлар алга атлый бирделәр. Аларның тизлеге үзгәрешсез, атлаулары тигез иде.
- Кара әле, - диде Пауэлл, - туннельләр яктыртылган, температура да Җирдәге кебек. Соңгы ун ел буена, мөгаен, монда бер кеше булмаганда да нәкъ шушылай булгандыр.
- Һмм, ничек моны булдыра алдылар икән?
- Очсыз энергия, Кояш системасында иң очсыз энергия ярдәмендә. Монда, Меркурийның кояшлы ягында, Кояшның нурланышы - көлке нәрсә түгел. Менә ни өчен алар станцияне берәр тауның күләгәсендә түгел, ә шыр ачык урында төзегәннәр. Җылылык электрга, утка, механик эшкә - теләгән һәр нәрсәгә әйләнә. Һәм энергия алу белән берьюлы станция суына.
- Тыңла әле, - диде Донован, - бу бик кызык, тик әйдә башка берәр нәрсә турында сөйләшәбез. Энергияне фотоэлементлар ярдәмендә үзгәртәләр бит, ә бу хәзер минем иң авырткан җирем.
Пауэлл мыек астыннан гына мыгырданып куйды һәм әңгәмә дәвам иткәндә, сүз бөтенләй башка нәрсәләр турында китте.
-Кара әле, Грег, Спиди белән нәрсә булган икән? Берничек тә аңлый алмыйм.
Скафандр эчендә җилкәләрне сикертеп кую бике кыен, ләкин Пауэлл моны эшли алды.
- Белмим, Майк. - Ул тулысынча Меркурий шартларына яракландырылган бит. Кызулык аңа куркыныч түгел, кечерәк басым көченә ул җайланган, үрле-кырлы җирдән йөри белә. Барысы да алдан каралган, һәрхәлдә, каралырга тиеш булганы.
Бу юлы инде алар озакка тын калдылар.
- Хуҗа, - диде робот, - без килеп җиттек.
- Ә? - диде Пауэлл уйларыннан бүленеп. - Әйдә, өскә чыгыйк алайса. Җир өстенә.
Алар кечкенә генә буш, һавасыз, ярым җимерек павильон эченә килеп чыктылар. Донован яктырткычын кабызып җибәрде дә бер стенаның өске ягындагы тишекнең ертык читләренә озак кына карап торды.
- Метеоритмы? Син ничек уйлыйсың? - дип сорады ул.
Пауэлл җилкәләрен сикертеп куйды.
- Барыбер түгелмени? Әйдә, киттек.
Ерак түгел торган кап-кара базальт кыясы аларны кояштан саклый. Тирә-як һавасыз дөнья кара күләгәгә баткан. Күләгә пычак белән киселгән кебек кисәк кенә бетә, һәм аръягында бихисап кристалларның күз камаштыргыч балкышы башлана иде.
- Космос белән ант итәм, менә бу ичмасам манзара! - Шаккатудан Донованның тыны кысылды. - Нәкъ кар кебек!
Чыннан да, карга бик охшаган иде. Пауэлл офыкка хәтле сузылып яткан ялтыравык тигезсезлекне карашы белән айкап алды да, күз кискеч җемелдәүдән чыраен сытты.
- Бу ниндидер гадәттән тыш күренеш, - диде ул. - Меркурийның уртача чыгылыш коэффициенты бик түбән, планета бөтен килеш диярлек соры пемза белән капланган. Ай кебегрәк. Ә бит матур, әйеме?
Ярый әле скафандрларның яктылык фильтрлары бар. Матурмы-түгелме, тик сакланмаган күзләр бу балкыштан ярты минут эчендә сукыраерлар иде.
Донован беләзегендәге термометрга күз салды.
- Оһо! Сиксән градус!
Пауэлл да термометрына карады:
- Әйе...Күбрәк шул. Берни дә эшләп булмый - атмосфера...
- Меркурийдамы? Акылдан яздыңмы әллә?
- Юк ла. Меркурийның да бераз атмосферасы бар, - таркау гына җавап бирде Паэулл, скафандрның тупас бармаклары белән шлемына стереоторба көйләргә маташып. - Җир өстендә юка гына парлар катламы булырга тиеш. Меркурийның тартым көче җиткән очар элементлар, авыр тоташмалар. Селен, йод, терекөмеш, галлий, калий, висмут, очар әчемәләр. Парлар күләгәгә эләгеп утыралар һәм җылылык бүлеп чыгаралар. Зур куу аппаратындагы кебек. Яктырткычыңны куш һәм кыя бу ягыннан сера бәсе белән яисә терекөмеш борыны белән капланганын күрерсең.
- Монысы мөһим түгел. Сиксән градусны гына безнең скафандрлар күпме кирәк, шулчаклы түзәчәкләр.
Пауэлл, ниһаять, стереоторбасын көйләде һәм мөгезле әкәм-төкәмгә охшап калды. Донован түземсезлек белән көтә бирде.
- Нәрсә дә булса күренәме?
Пауэлл тиз генә җавап кайтармады. Аның тавышы шом белән тулган иде.
- Әнә, офыкта кара тап. Мөгаен, селен күледер. Ул монда булырга тиеш тә. Ә Спиди күренми.
Пауэлл роботның җилкәләренә менде дә, ипләп кенә, аякларын җәеп, офыкка карый-карый, торып басты.
- Тукта әле... Әйе, шул ул. Монда килә.
Донован Пауэллның бармагы күрсәткән якка текәлде. Аның стереоторбасы юк иде, ләкин ул да күз камаштыргыч балкыш арасында кечкенә генә кара ноктаның хәрәкәтләгәнен күрде.
- Күрәм! - дип кычкырып җибәрде ул. - Киттек!
Пауэлл янә роботның җилкәләренә утырды һәм кулыбелән аның күкрәгенә сукты.
- Киттек!
- Әйдә, әйдә! - дип бакыра бирде Донован, үкчәләре белән роботны типкәләп.
Роботлар кузгалдылар. Аларның тигез адымнары һавасыз киңлектә ишетелми, өстәвенә, скафандрның синтетик тукымасы аша тавыш керми, тик ритмик селкенүләр генә сизелә иде.
- Тизрәк! - дип кычкырды Донован. Ритм үзгәрмәде.
- Тиктамалга акырма, - диде Пауэлл. - Бу тимер күсәкләре бер генә тизлек белән йөри ала. Яки, синеңчә, аларның селектив сыгылмалары бармы?
Алар күләгәдән чыктылар һәм кыздырган кояш нурлары астына эләктеләр. Донован, ирексездән, иелеп куйды.
- Ух! Миңа тоела гынамы, я чыннан да кызумы?
- Озакламый тагын да кыздырачак! - дигән ямансу җавап ишетелде. - Кара - Спиди!
Робот СПД-13, аның җентекләп күзәтерлек булып якынлашып беткән иде инде. Аның күзне чагылдыра торган нәзакәтле шома сыны чокырлы-чакырлы җирдән төгәл һәм тиз-тиз генә бара. Аның кушаматы - «Спиди, җитез» - әлбәттә, маркасының хәрефләреннән төзелгән, ләкин үзенә бик нык килешеп тора: СПД моделе «Ю.С.Роботс» фирмасы чыгарган иң тиз роботларның берсе.
- Әй! Спиди! - дип кычкырып җибәрде Донован, кулларын селки-селки.
- Спиди! - дип акырды Пауэлл. - Кил монда!
Акылдан язган робот белән кешеләр арасы бик тиз кечерәя башлады. Моның сәбәбе ун ел эчендә искереп беткән Пауэлл һәм Донован утырган машиналарның әкрен генә атлавы түгел, ә, күбрәк, Спидиның хәрәктләнүе иде.
Алар Спидиның йөреше тигез түгел икәнен сизерлек якыная төштеләр - робот күзгә күренеп чайкалып бара иде. Пауэлл кулын селти башлады һәм, кычкырырга әзерләнеп, шлемга көйләнгән кечкенә радиотапшыргычының тавышын каерып ачты. Шушы мизгелдә Спиди аларны күреп алды.
Ул казалгандай туктап калды һәм әкрен җилдә тибрәлгәндәй бераз вакыт чайкалып басып торды.
- Яхшы, Спиди! Кил монда! - дип кычкырып җибәрде Пауэлл.
Наушникларда беренче тапкыр роботның тавышы ишетелде:
- Менә әйбәт! Әйдәгез уйныйбыз. Сез мине куыгыз, аннары мин сезне куачакмын. Бернинди дә мәхәббәт безне аера алмаячак! Мин - кечкенә казаяк, нәфис, матур казаяк. Урра!
Үз тирәли әйләнеп, аяк астыннан ләпек кисәкләре очыртып кирегә чабып китте. Аның соңгы әйткән сүзләре: «Меңъелык имән астында Үсә бер нәфис чәчәк» иде. Аннан соң ниндидер сәер тимер чиртүләр ишетелде. Мөгаен, бу роботның очкылык тотуы иде.
Донован әкрен генә:
- Кайдан тартып чыгарган ул бу шигырьләрне? Кара әле, Грег, ул... ул исерек бит. Я шундыйрак берәр халәттә.
- Әгәр дә син моны миңа әйтмәсәң, мин, мөгаен, беркайчан да белә алмас идем, - дигән чәнчүле җавап кайтты. - Әйдә күләгәгә керәбез. Мин инде пешә башладым.
Тынлыкны Пауэлл бозды:
- Иң беренче чиратта, Спиди исерек түгел. Ул бит робот, ә роботлар исермиләр. Ләкин аның белән нидер булган, һәм бу нәкъ кеше өчен исерү кебек бер нәрсә.
- Миңа калса, ул исерек, - диде Донован кискен генә. - Һәрхәлдә, ул без аның белән уйныйбыз дип уйлый. Ә безгә көлке түгел. Бу яшәү һәм үлем эше, һәм үлеме бик яхшылардан ук түгел.
- Ярар, ашыкма. Робот - ул нибары робот кына. Аның белән нәрсә булганын белү белән төзәтәчәкбез.
- Белү белән... - усал гына каршы килде Донован.
Пауэлл моңа игътибар итмәде.
- Спиди Меркурий шартларына бик яхшы җайлаштырылган. Ләкин бу җирнең, - ул кулы белән офыкны әйләндереп алды, - гадәти булмаганы көн кебек ачык. Менә эш нәрсәдә. Мәсәлән, бу кристаллар каян килеп чыккан? Алар әкрен генә суынган сыеклыктан барлыкка килергә мөмкин. Тик нинди сыеклык Меркурий кояшы астында суына алырлык кайнар соң?
- Вулкан атулары, - шундук чамалады Донован.
Пауэлл катып калды.
- Бала теле белән... - диде ул кысылган тавыш белән һәм биш минутка тынып калды. - Кара әле, Майк. Спидины селен артыннан җибәргәндә син нәрсә дидең?
Донован гаҗәпләнде:
- Нәрсә дип әйтим инде. Мин аңа селен алып килергә генә куштым.
- Монысы аңлашыла. Ләкин ничек? Төгәлрәк исеңә төшерергә тырышып кара әле.
- Мин...Тукта... Мин: «Спиди, безгә селен кирәк. Син аны менә монда табырсың. Барып алып кайт әле шуны» дидем. Бетте. Тагын нәрсә әйтергә тиеш идем инде мин?
- Син бу бик мөһим, яисә бик тиз кирәк димәдеңме?
- Ник? Бу гап-гади эш бит.
Пауэлл авыр сулап куйды.
- Әйе, хәзер берни дә үзгәртеп булмый. Әмма без бәлага юлыктык.
Ул роботтан төште дә кыяга сөялеп утырды. Донован аның янына утырды һәм култыклап алды. Күләгә беткән җирдә кояш аларны тычкан саклаган мәче кебек көтеп тора төсле иде. Ә янәшәдә, караңгыда, бөтенләй күзгә күренмичә, ике робот басып тора. Тик тонык ут белән янып торган фотоэлектрик күзләр генә аларга ваемсыз карашларын төбәгән.
Ваемсыз! Нәкъ менә бу кечкенә, ләкин фаҗигале һәм мәкерле Меркурий кебек.
Донован Пауэллның дулкынланган тавышын ишетте.
- Ә хәзер тыңла. Роботехниканың өч төп кануныннан - позитрон мидә ныклап ябыштырылган өч кагыйдәдән - башлыйк. - Караңгыда бармакларын бөгә башлап. - Беренчесе. Робот ни дә булса эшләве яки эшләмәве аркасында кешегә зыян китерергә тиеш түгел.
- Әйе.
- Икенчесе, - дип дәвам итте Пауэлл, - Робот, Беренче канунга каршы килмәгән очракта, кешенең командаларына буйсынырга тиеш.
- Дөрес.
- Һәм өченчесе. Робот үзенең иминлеге турында кайгыртырга тиеш, чөнки бу Беренче һәм Икенче кануннарга каршы килми.
- Дөрес, шуннан?
- Соң, бу барысын да аңлата ич. Бу кануннар арасында каршылык барлыкка килсә, эшне позитрон мидәге потенциалларның аермасы хәл итә. Син роботка, аңа куркыныч янаган, һәм ул моны бик яхшы аңлаган урынга барырга кушсаң, ул нишли? Өченче канун ясаган потенциал аны автоматик рәвештә кирегә бора. Ә хәзер, син аңа ул куркыныч җиргә барырга әмер бирдең дип уйла. Бу очракта Икенче канун алдагысына караганда көчлерәк капма-каршы потенциал ясый һәм робот әмерне үзенең торышына хәвеф-хәтәр куркынычы белән үти.
- Монысын мин беләм. Тик моннан нинди нәтиҗә чыга соң?
- Спиди белән нәрсә булырга мөмкин? Ул - иң соңгы модельләрнең берсе. Өстәвенә махсуслаштырылган, һәм линкор кебек кыйбат. Ул, аны юкка чыгару бик җайлы гына булмаслык итеп ясалган.
- Һәм?..
- Һәм аны программалаштырганда Өченче канун бик нык кискен бирелгән. Бу тасвирламасында да махсус әйтеп үтелгән иде. Аның куркынлыклардан саклану теләге аеруча көчле. Ә син селен артыннан җибәргәндә команданы илтифатсыз гына биргәнсең, шуңа күрә Икенче канун белән бәйле потенциал бик кечкенә. Бу барысы да - фактлар.
- Дәвам ит. Мин дә аңлый башладым бугай.
- Аңлый башладың? Селен күле янында ниндидер куркынычлык бар. Ул робот якынлашкан саен көчәя һәм күлгә күпмедер ара калгач, баштан ук көчле булган Өченче канун потенциалы баштан ук көчсез булган Икенче канун потенциалы белән тигезләшә.
Донован ярсып сикереп торды.
- Аңлашылды! Тигезлек урнаша: Өченче канун аны артка сөйри, ә Икенче канун - алга...
- Һәм ул тигезлек сакланган сызык буйлап күл тирәли әйләнеп йөри башлый. Ни дә булса эшләмәсәк, ул шулай әйлән-бәйләндәге кебек тик йөгереп йөриячәк...
Ул уйга калып дәвам итте:
- Шуңа күрә ул үзен исерек кебек тота да. Потенциаллар тигезләшкәндә позитрон мидәге ярты бәйләнеш эшләми. Мин позитроникада белгеч түгел, ләкин бу ап-ачык күренә. Мөгаен, ул үзенең ихтыяр механизмнарының нәкъ исерек кеше югалта торган җирләреннән күзәтүне югалткан. Уйлап карасаң, бу бик кызыклы күренеш.
- Куркыныч кайдан килеп чыккан соң? Нәрсәдән качканын белергә иде аның...
- Син бит инде үзең әйттең! Вулкан атуларыннан. Күл янындагы кайсыдыр бер җирдән Меркурий эчендәге газлар бәреп чыга. Күкерт газлары, углекислота һәм углерод әчемәсе. Бик күп углерод әчемәсе. Ә мондагы температураларда...
Донован селәгәен йотып куйды.
- Углерод әчемәсе белән тимер кушылгач очучан тимер карбониле барлыкка килә!
- Ә робот, - дип ямансулап өстәде Пауэлл, - күпчелек тимердән тора. Яратам мантыйк уйлануларны. Без хәзер нишләргә кирәк икәнлегеннән башка бөтенсен дә белдек. Үзебез генә селенга бара алмыйбыз - бик ерак. Бу чабышкыларны да җибәрә алмыйбыз, чөнки алар безсез бер адым да атламаячак, ә аларга утырып барсак, көеп чыгачакбыз. Спидины да тота алмыйбыз - ул дивана безне уйный дип белә, һәм аның тизлеге сәгатенә 100 чакрым, безнеке исә - нибары 6-7.
- Ләкин беребез барса, - дип башлады Донован уйларына чумып, - һәм көек булып кайтса, икенчебез калачак бит әле.
- Шулаймы? Бу бик дулкынландыргыч корбан булачак. Тик күлгә барып җиткәнче ул әмер бирерлек дәрәҗәдә булмаячак, ә роботларның әмерсез кире кайтуы икеле. Исәпләп кара: без күлдән өч-биш, әйтик өч чакрым ераклыкта. Робот сәгатенә 6 чакрым үтә. Ә без скафандрларда егерме минуттан артык тора алмыйбыз. Исеңнән чыгарма, эш кызулыкта гына түгел. Кояш нурланышының ультрашәмәхә һәм аннан аръяк дулкыннары да үлемгә китерә.
- Һммм, - диде Донован, - ун гына минут вакыт җитми бит, ә?
- Ун гына минутмы, мәңгелекме - безгә инде барыбер. Һәм тагын бер нәрсә. Өченче канунның потенциалы Спидины шушындый зур арада туктатыр өчен мондагы тимер парлары атмосферасында углерод әчемәсе шактый күп булырга тиеш. Шуңа күрә ул хәтәр генә тутыгып өлгергәндер. Ул монда инде берничә сәгать йөгереп йөри. Теләсә-кайсы вакыты аның, әйтик, тез буыны эштән чыгып, әйләнүе ихтимал. Бу очракта уйларга гына тугел - тиз уйларга кирәк!
Тынлык. Озын, ямансу һәм төшенкелекле тынлык.
Беренче булып Донован сүз башлады. Аның тавышы калтырый, ләкин ул хисләрен яшерергә тырышты:
- Ярар, без Икенче канунның потенциалын яңа команда белән көчәйтә алмыйбыз. Әгәрдә икенче очыннан тотынып карасак? Куркынычлыкны арттырсак Өченче канунның потенциалы артачак һәм без аны артка куа алачакбыз.
Пауэлл сүзсез генә аңа шлемын борды.
- Карале, - дип дәвам итте Донован ипләп кенә, - безгә аны артка куар өчен нибары углерод әчемәсенең концентрациясен күбәйтергә кирәк. Ә станциядә тулы бер аналитик лаборатория бар.
- Әлбәттә, - дип килеште Пауэлл. - Бу бит рудник.
- Дөрес. Анда кальций юшкынын ясарга җитәрлек күләмдә кузгалак кислотасы бар.
- Космос белән ант итәм! Майк, син - гений!
- Азмы-күпме, - дип тыйнак кына килеште Донован. - Мин бары тик кузгалак кислотасы җылытканда әчекүмер газына, суга һәм безгә бик кирәк әчекүмер әчемәсенә таркалганын искә төшердем. Институтның элементар химия курсы.
Пауэлл сикереп торды һәм гигант роботның аягына сукты.
- Әй! - дип кычкырды ул. - Син ыргыта беләсеңме?
- Нәрсә?
- Мөһим түгел, - Пауэлл эченнән генә әкрен уйлый торган роботны сүкте дә кирпич зурлыгындагы бер кыя кисәген күтәрде. - Мә ал һәм әнә теге кәкре ярык артындагы зәңгәр кристаллар тәлгәшенә тигер. Күрдеңме?
Донован аны кулыннан тартты.
- Бик ерак, Грег. 800 ләп метр бит.
- Тынычлан. Меркурийдагы җир басымын искә ал. Ә аның куллары корычтан. Карап тор.
Роботның күзләре ераклыкны машина төгәллеге белән үлчәделәр. Ул ташның авырлыгын чамалады да кизәнеп җибәрде. Караңгыда аның хәрәкәтләре начар күренә иде, әмма ул бер аягыннан икенчесенә атлап куйганда җирнең дерелдәп куюы ачык сизелде. Таш кара нокта булып күләгәдән чыгып очты. Аның очуына һава каршылыгы да, җил дә комачауламый иде һәм ул килеп төшкәч нәкъ тәлгәшнең уртасыннан зәңгәр кристалл ватыклары чәчрәде.
Пауэлл шатланып кычкырып җибәрде:
- Әйдә кислота артыннан киттек, Майк!
Җимерелеп беткән павильонга кергәч Донован:
- Син сиздеңме, Спиди без аның артыннан чапканнан бирле күлнең бу ягында гына йөри?
- Әйе.
- Мөгаен, аның безнең белән уйныйсы килә. Шаяртырмын әле мин аңа!
Алар берничә сәгатьтән соң асылынган йөзләр белән ак порошоклы өч литрлы банкалар күтәреп кире кайттылар. Фотоэлементлар, алар уйлаганга караганда, тизрәк таушала иде.
Роботларын кояшка алып чыктылар да, берсүзсез, туп-туры Спидига таба киттеләр.
Спиди ашыкмыйча гына аларга таба сикергәләде.
- Менә мин! Урра! Томан артыннан чыкты ай, кызармады йөзе, шай!
- Кызартырмын әле мин синең йөзеңне, - дип мыгырданды Донован. - Кара, Грег, ул аксый башлаган.
- Күрәм, - борчылулы җавап ишетелде. - Ашыкмасак, мондагы әчемәләр аны тәмам харап итәчәк.
Хәзер инде алар, җүләр роботны куркытмас өчен, әкрен генә, качып-посып диярлек атлыйлар иде. Аңа хәтле ара әле ерак иде, ләкин Пауэлл Спидины торып чабарга әзерләнеп баскан дип ант итәргә әзер иде.
- Әйдә, - диде ул, - Өчкә кадәр саныйм. Бер, ике..
Ике корыч кул берьюлы алга ыргылдылар һәм ике пыяла банка параллель дуга буйлап, сихерле ут астындагы бриллиантлар кебек ялтырап очып киттеләр. Алар тавышсыз гына чәлпәрәмә килеп ватылдылар һәм Спиди артында кузгалак болытчыгы күтәрелде. Пауэлл аның Меркурийның кайнар кояшы астында газландырылган су кебек кайнаганын белә иде.
Спиди әкрен генә борылды, аннары чигенде һәм шулай ук әкрен генә тизлеген арттыра башлады.Унбиш секундтан соң ул кыяр-кыймас адымнар белән кешеләргә таба килә иде.
Пауэлл роботның ни сөйләнгәнен ишетмәде, әмма аңа «Бигрәк бизи шул мине Матур аяк киеме» дигән кебегрәк булып тоелды.
Ул Донованга таба борылды.
- Кыя астына, Майк! Ул үз чыгырыннан чыкты һәм хәзер безне тыңлаячак. Миңа инде кызу була башлады. - Алар пошмас гигантлары аркасында күләгәгә таба киттеләр. Донован артына тирә-якта саф салкынлыкны сизгәч кенә борылып карады.
- Грег!!!
Пауэлл артка карады һәм чак кына кычкырып җибәрмәде. Спиди әкрен, бик әкрен генә ерагая иде. Ул тагын салмак кына тизлеген арттыра-арттыра үзенең түгәрәк чыгарына кереп бара. Стереотрубкадан бик якын тоелса да, аны тотып булмый иде инде.
- Куып тотырга! - дип кычкырды Донован һәм роботын куды, ләкин Пауэлл аны туктатты.
- Син аны куып тоталмыйсың, Майк. Тырышма да.
Ул үзенең берни эшли алмаганын аңлап, бар ачуы белән йодрыкларын кысты.
- Нигә инде мин моны элегрәк аңламадым? Без вакытны бушка гына исраф иттек, Майк.
- Күбрәк кислота кирәк, - диде Майк баш тартмыйча. - концентрациясе бик түбән иде.
- Юк ла. Монда җиде тонна да булышмас иде. Шулхәтле кислотабыз булса да, без аны алып килергә җитешмәс идек... Тутыгып кына бетәр иде. Син һаман да аңламадыңмыни, Майк?
- Юк, - диде Донован.
- Без нибары яңа тигезлек кенә урнаштырдык. Әчекүмер әчемәсе күбәеп, Өченче канун потенциалы артканда, ул бары тик тагын тигезлек урнашканчы гына чигенә. Әчекүмер әчемәсе таралгач, тагын алга китә. - Пауэллның тавышында өметсезлек сизелә иде. - Бу шул ук әйлән-бәйлән. Өченче канун белән этеп, Икенчесе белән тарта алабыз, тик барыбер бернәрсә дә үзгәрмәячәк. Тигезлек урнашкан урын гына күчеп йөриячәк. Безгә бу кануннар чикләреннән чыгарга кирәк.
Ул үзенең роботын Донованга таба борды да, алар караңгыда капма-каршы утырган сизелер-сизелмәс ике шәүлә булып калдылар.
- Майк! - диде Пауэлл пышылдап.
- Ахыркөнебез шушымы? - Донован арыган иде. - Әйдә соң, станциягә киттек. Фотоэлемнтларның тәмам янып чыкканын көтик тә, бер-беребезнең кулын кысып, цианлы калий эчеп, чын ир-атлар кебек үлербез, - дип авызын ерып куйды.
- Майк, - дип кабатлады Пауэлл җитди генә. - Без Спидины кайтарырга тиеш.
- Беләм.
- Майк, - диде Пауэлл тагын һәм бераз икеләне торгач дәвам итте. - Әле Беренче канун да бар. Мин моның турында уйлаган идем инде. Ләкин бу - соңгы чара.
Донован аңа карады да, тереләнеп китте:
- Соңгы чара өчен иң әйбәт вакыт инде хәзер.
- Ярар. Беренче канун буенча робот ни дә булса эшләве яки эшләмәве аркасында кешегә зыян китерергә тиеш түгел. Бу очракта аны Икенче канун да, Өченчесе дә туктатмаячак. Булдыра алмаячаклар, Майк.
- Робот җүләр булса дамы? Ул бит исерек.
- Әлбәттә, куркынычылык бар.
- Ярар, син нәрсә тәкъдим итәсең?
- Мин хәзер кояшка чыгамын да, Беренче канунның ничек эшләгәнен тикшерәм. Әгәр ул да тигезлекне бозалмый икән... Шайтан алгыры, аңлашыла битинде: я хәзер, яки өч-дүрт көннән...
- Тукта әле, Грег. Кешелеклек кануннары да бар бит әле. Синең менә шушылай торып китәргә хокукың юк. Әйдә, барысы да гадел булсын, сайлашабыз.
- Ярар. Кем ундүртнең кубын беренче әйтә?
Һәм шундук:
- Ике мең җиде йөз кырык дүрт.
Донован Пауэллның роботы аның яныннан узганда әз генә ышкылып китикәнен сизде. Бер секундтан соң Пауэлл кояшка чыккан иде инде. Донован кычкырырга дип авызын ачкан иде, ләкин тыелып калды. Бу диванасы ундүртнең кубын юри алдан ук исәпләп куйгандыр әле. Аннан чыгар…
Кояш бигрәк тә нык кыздыра, һәм Пауэллның үтереп биле кычыта башлады: «Хыяллана башладым, ахры. Ә бәлки, каты нурланыш скафандр аркылы үтеп керә башлагандыр инде».
Спиди аның артыннан күзәтеп торды, тик бу юлы мәгънәсез шигырьләре белән сәламләмәде. Шуның өчен булса да рәхмәт инде! Ләкин аның янына бик якын килергә ярамый.
Спидига кадәр өч йөзләп метр калганда, ул әкрен генә артка чигә башлады. Пауэлл роботын туктатты да, кристаллар белән капланган җир өстенә сикереп төште. Төрле якка кыйпылчыклар чәчелде.
Җир йомшак, кристаллар аяк астыннан шуа иде. Кече авырлык басымы астында атлавы кыен. Аяк асты яна. Ул башын борды да, бик ерак киткәнлеген, һәм үзе генә дә, авыр хәрәкәтле робот ярдәме белән дә күләгәгә кереп җитешә алмаганлыгын күреп алды. Хәзер я Спиди, я үлем. Аның тамагы кысылды.
Җитәр! Пауэлл туктады.
- Спиди! - дип чакырды ул. - Спиди!
Ялтырап торган заманча робот, икеләнеп туктап калды да, тагын чигенә башлады.
Пауэлл үзенең тавышына мөмкин кадәр күбрәк үтенеч салырга тырышты, һәм моның өчен әллә ни күп көч куярга киркәк булмаганлыгын ачыклады.
- Спиди! Мин күләгәгә кайтырга тиеш, югыйсә кояш мине үтерәчәк. Мин яшәү белән үлем арасында. Спиди, ярдәм ит! Спиди!
Робот алга таба бер адым атлады да, туктап калды. Ул нәрсәдер сөйли башлады, ләкин аны ишеткәч, Пауэлл сыкранып куйды. Робот: «Сыкрап башың авыртса, Ял итәргә тыелса.» - диде дә, тынды.
Үтереп кыздыра! Күз кырые белән Пауэлл ниндидер хәрәкәт сизде дә кисәк кенә борылды һәм гаҗәпләнеп үрә катты. Аның янына робот - ул утырып килгән гигант робот! - килә һәм ул җайдаксыз иде!
- Гафу итегез мине, хуҗа, - диде ул. - Мин җайдаксыз йөрергә тиеш түгел, ләкин сезгә куркыныч яный.
Әлбәттә! Беренче канун потенциалы барыннан да өстенрәк. Ләкин аңа бу искереп беткән робот түгел, ә Спиди кирәк. Ул читкә таба берничә адым ясады да, өмете өзелгән тавыш белән кычырып җибәрде:
- Сиңа минем яныма килергә рөхсәт итмим! Тукта!
Тик моның файдасы булмады. Беренче канун потенциалы белән көрәшеп булмый. Робот:
- Сезгә куркыныч яный, хуҗа, - диде тупас тавыш белән.
Пауэлл як-ягына каранды. Ул тирә-якны начар күрә, миендә кызу өермәләр әйләнә, сулышы тамагын яндыра һәм янындагы бөтен нәрсә томан рәшәдә болгана иде.
Ул соңгы тапкыр:
- Спиди! Мин үләм, каһәр суккыры! Кая син? Спиди! Булыш миңа!
Ул һаман да сукыр омтылыш белән көтелмәгән гигант роботтан читләшкәндә кулын корыч бармаклар тотканын сизде һәм гаепле, борчылган тимер тембрлы тавыш ишетте:
- Пауэлл әфәнде, сез монди нишлисез? Нәрсә карап торам соң мин... Бераз каушап калганмын...
- Мөһим түгел, - диде Пауэлл хәлсезләнеп беткән тавыш белән. - Мине күләгәгә алып бар... һәм тизрәк кыймылда!
Ул үзен һавага күтәргәннәрен һәм тиз генә алып барганнарын сизде. Соңгы тапкыр бөркү эсселекне тойды да аңын югалтты.
Уянып киткәч, каршысында аны кайгыртып иелгән Донованның елмаюлы йөзен күрде.
- Я, ничек, Грег?
- Бик яхшы, - диде ул. - Кая Спиди?
- Монда. Мин аны икенче селен күленә җибәрдем. Бу юлы инде «ни генә булуына карамастан алып кил» дигән әмер бирдем. Ул кырык ике минут һәм өч секунд эчендә әйләнеп кайтты - мин вакытны карап куйган идем. Һаман да әле шул әйлән-бәйләне өчен гафу үтенеп йөри. Синең яның килергә җөръәт итми - нәрсә әйтерсең икән дип курка.
- Алып кил аны монды, - дип кушты Пауэлл. - Ул гаепле түгел.
Кулын сузып, Спидиның тимер кулын кысты.
- Барысы да әйбәт, Спиди. Майк, беләсеңме мин нәрсә уйлап куйдым?
- Нәрсә?
Пауэлл битен сөртеп алды - һава искиткеч салкынча иде.
- Беләсеңме, безнең монда эшләр беткәч һәм Спидиның сынаулары тәмамлангач алар безне планетаара станциягә җибәрмәкче булалар
- Чынлапмы?!
- Әйе, һәрхәлдә, Кэлвин түти безне монда җибәрер алдыннан шулай дигән иде. Бу турыда бер нәрсә дә сөйләнмәдем, чөнки бу идеягә каршы килмәкче идем.
- Каршы килергә? Бу бит...
- Беләм. Хәзер барысы әйбәт. Күз алдыңа китерәсеңме - нүлдән ике йөз җитмеш градуска түбәнрәк. Я, шул оҗмах түгелме?
- Планетаара станция, - диде Донован. - Ярар соң, мин әзер!
Тәрҗемәче искәрмәләре:
1. Спидиның әйткән сүзләре төрле классик әсәрләрдән алынган цитаталар:
«Меңъелык имән астында Үсә бер нәфис чәчәк» - В.С. Гилберт. «Савоярд җырлары» (W.S. Gilbert: Songs of a Savoyard)
«Бигрәк бизи шул мине Матур аяк киеме» - В.С.Гилберт, А.Салливан. «Түземлек» (W.S. Gilbert, A.Sullivan: Patience)
«Сыкрап башың авыртса, Ял итәргә тыелса» - Тодд Рандгренның «Lord Chancellor’s Nightmare Song» җырыннан булса кирәк.
2. Оригиналда роботның кушаматы SPD-13 - Speedy (җитез). Татарчага тәрҗемә ителмәде, чөнки һәрбер тәрҗемәнең үз чиге булырга тиеш (собственные имена не переводятся). Ә шулай да, татарлар төзегән роботның кушаматы ЛГР-13 - Елгыр булыр иде.
Хоровод
(пер. А. Д. Иорданского)
Одно из любимых изречений Грегори Пауэлла гласило, что паника до добра не доведет. Поэтому когда потный и возбужденный Майкл скатился ему навстречу по лестнице, Пауэлл нахмурился.
– В чем дело? – спросил он, – сломал себе ноготь?
– Как бы не так, – задыхаясь, огрызнулся Донован.
– Что ты целый день делал внизу? – Он перевел дух и выпалил: – Спиди не вернулся!
Глаза Пауэлла широко раскрылись, и он остановился, но тут же взял себя в руки и продолжал подниматься по лестнице. Он молчал, пока не вышел на площадку, потом спросил:
– Ты послал его за селеном?
– Да.
– И давно?
– Уже пять часов.
Снова наступило молчание. Вот дьявольское положение! Ровно двенадцать часов они находятся на Меркурии – и уже попали в такую скверную переделку. Меркурий всегда считался самой каверзной планетой во всей Солнечной системе, но это уже слишком!
Пауэлл произнес:
– Начни сначала и рассказывай по порядку.
Они вошли в радиорубку. Оборудование ее, не тронутое за десять лет, прошедших с Первой экспедиции, уже слегка устарело. Для техники эти десять лет значили очень много. Сравнить хотя бы Спиди с теми роботами, которых производили в 2005 году. Правда, за последнее время достижения роботехники были особенно головокружительны.
Пауэлл осторожно потрогал еще блестевшую металлическую поверхность. Все, что было в комнате, казалось каким-то заброшенным и производило бесконечно гнетущее впечатление. Как, впрочем, и вся станция.
Донован тоже это почувствовал. Он сказал:
– Я попробовал связаться с ним по радио, но без всякого толку. На солнечной стороне радио бесполезно – во всяком случае на расстоянии больше двух миль. Отчасти поэтому и не удалась Первая экспедиция. А чтобы наладить УКВ, нам нужна не одна неделя…
– Оставим это. Что же все-таки ты выяснил?
– Я поймал немодулированный сигнал на коротких волнах. По нему можно было только определить положение Спиди. Я следил за ним два часа и нанес результаты на карту.
Донован достал из заднего кармана пожелтевший листок пергамента, оставшегося от неудачной Первой экспедиции, и, швырнув его на стол, яростно прихлопнул ладонью. Пауэлл следил за ним, стоя поодаль и скрестив руки на груди. Донован нервно ткнул карандашом:
– Этот красный крестик – селеновое озеро.
– Которое? – прервал его Пауэлл. – Там было три. Их все нанес для нас Мак-Дугал, перед тем как отсюда улететь.
– Я, конечно, послал Спиди к самому ближнему. Семнадцать миль отсюда. Но не в этом дело. – Голос Донована дрожал от напряжения. – Вот эти точки обозначают положение Спиди.
В первый раз за все время напускное спокойствие Пауэлла было нарушено. Он схватил карту.
– Ты шутишь? Этого не может быть!
– Смотри сам, – буркнул Донован.
Точки, обозначавшие положение робота, образовали неровную окружность, в центре которой находился красный крестик – селеновое озеро. Пальцы Пауэлла потянулись к усам – несомненный признак тревоги.
Донован добавил:
– За два часа, пока я за ним следил, он обошел это проклятое озеро четыре раза. Похоже на то, что он собирается кружиться там без конца. Понимаешь, в каком мы положении?
Пауэлл взглянул на него, но ничего не сказал. Конечно, он понимал, в каком они положении. Все было просто, как цепочка силлогизмов… От всей мощи чудовищного меркурианского солнца их отделяли только батареи фотоэлементов. Фотоэлементы были почти полностью разрушены. Спасти положение мог только селен. Селен мог достать только Спиди. Он не вернется – не будет селена. Не будет селена – не будет фотоэлементов. Не будет фотоэлементов… Что же, медленное поджаривание – один из самых неприятных видов смерти.
Донован яростно взъерошил свою рыжую шевелюру и с горечью заметил:
– Мы осрамимся на всю Солнечную систему, Грег. Как это все сразу пошло к черту? «Знаменитая бригада в составе Пауэлла и Донована послана на Меркурий, чтобы выяснить, стоит ли на солнечной стороне открывать рудники с новейшей техникой и роботами». И вот в первый же день мы все испортили. А дело ведь самое простое. Нам этого не пережить.
– Об этом заботиться не приходится, – спокойно ответил Пауэлл. – Если мы срочно что-нибудь не предпримем, о переживаниях не может быть и речи. Мы просто не выживем.
– Не говори глупостей! Может быть, тебе и смешно, а мне нет. Послать нас сюда с одним единственным роботом – это просто преступление! «Да еще эта твоя блестящая идея – самим починить фотоэлементы.
– Ну, это ты напрасно. Мы же вместе решали. Ведь нам всего-то и нужно килограмм селена, диэлектрическая установка Стиллхэда и три часа времени. И по всей солнечной стороне стоят целые озера чистого селена. Спектрорефлектор Мак-Дутала за пять минут засек целых три. Какого черта! Мы же не могли ждать следующего противостояния!
– Так что будем делать? Пауэлл, ты что-то придумал. Я знаю, иначе бы ты не был таким спокойным. На героя ты похож не больше, чем я. Давай выкладывай!
– Сами пойти за Спиди мы не можем. Во всяком случае здесь, на солнечной стороне. Даже новые скафандры не выдержат больше двадцати минут под этим солнцем. Но знаешь старую поговорку: «Пошли робота поймать робота»? Послушай, Майк, дело, может быть, не так уж плохо. У нас внизу есть шесть роботов. Если они исправны, можно воспользоваться ими. Если только они исправны.
В глазах Донована мелькнул проблеск надежды.
– Шесть роботов Первой экспедиции? А ты уверен? Может быть, это просто полуавтоматы? Ведь десять лет – это очень много для роботехники.
– Нет, это роботы. Я целый день с ними возился и теперь знаю. У них позитронный мозг – конечно, самый примитивный.
Он сунул карту в карман.
– Пойдем вниз.
Роботы хранились в самом нижнем ярусе станции, среди покрытых пылью ящиков неизвестно с чем. Они были очень большие – даже когда они сидели, их головы возвышались на добрых два метра.
Донован свистнул:
– Вот это размеры, а? Не меньше трех метров в обхвате.
– Это потому, что они оборудованы старым приводом Мак-Геффи. Я заглянул внутрь – жуткое устройство.
– Ты еще не включал их?
– Нет. А зачем? Вряд ли что-нибудь не в порядке. Даже диафрагмы выглядят прилично. Они должны говорить Он отвинтил щиток на груди ближайшего робота и вложил в отверстие двухдюймовый шарик, в котором была заключена ничтожная искорка атомной энергии – все, что требовалось, чтобы вдохнуть в робота жизнь. Шарик было довольно трудно приладить, но в конце концов Пауэллу это удалось. Потом он старательно укрепил щиток на месте и занялся следующим роботом.
Донован сказал с беспокойством:
– Они не двигаются.
– Нет команды, – коротко объяснил Пауэлл. Он вернулся к первому роботу и хлопнул его по броне: – Эй, ты! Ты меня слышишь?
Гигант медленно нагнул голову, и его глаза остановилась на Пауэлле. Потом раздался хриплый, скрипучий голос, похожий на звуки древнего фонографа.
– Да, хозяин.
Пауэлл невесело усмехнулся.
– Понял, Майк? Это один из первых говорящих роботов. Тогда дело шло к тому, что применение роботов на Земле запретят. Но конструкторы пытались предотвратить это и заложили в дурацкие машины прочный, надежный инстинкт раба.
– Но это не помогло, – заметил Донован.
– Нет, конечно, но они все-таки старались. Он снова повернулся к роботу.
– Встань!
Робот медленно поднялся. Донован задрал голову вверх и снова присвистнул.
Пауэлл спросил:
– Ты можешь выйти на поверхность? На солнце?
Наступила тишина. Мозг робота работал медленно. Потом робот ответил:
– Да, хозяин.
– Хорошо. Ты знаешь, что такое миля?
Снова молчание и неторопливый ответ:
– Да, хозяин.
– Мы выведем тебя на поверхность и укажем направление. Ты пройдешь около семнадцати миль и где-то там встретишь другого робота, поменьше. Понимаешь?
– Да, хозяин.
– Ты найдешь этого робота и прикажешь ему вернуться. Если он не послушается, ты приведешь его силой.
Донован дернул Пауэлла за рукав.
– Почему бы не послать его прямо за селеном?
– Потому что мне нужен Спиди, понятно? Я хочу знать, что с ним стряслось. – Повернувшись к роботу, он приказал: – Иди за мной!
Робот не двинулся с места, и его голос громыхнул:
– Прости, хозяин, но я не могу. Ты должен сначала сесть.
Его неуклюжие руки со звоном соединились, тупые пальцы переплелись, образовав что-то вроде стремени.
Пауэлл уставился на робота, теребя усы.
– Ого! Гм…
Донован выпучил глаза.
– Мы должны ехать на них? Как на лошадях?
– Наверное. Правда, я не знаю, зачем это. Впрочем… Ну конечно! Я же говорю, что тогда слишком увлекались безопасностью. Очевидно, конструкторы хотели всех убедить, что роботы совершенно безопасны. Они не могут двигаться самостоятельно, а только с погонщиком на плечах. А что нам делать?
– Я об этом и думаю, – проворчал Донован. – Мы все равно не можем появиться на поверхности – с роботом или без робота. О господи! – Он дважды возбужденно щелкнул пальцами. – Дай мне эту карту. Зря, что ли, я ее два часа изучал? Вот наша станция. А почему бы нам не воспользоваться туннелями?
Станция была помечена на карте кружком, от которого паутиной разбегались черные пунктирные линии туннелей.
Донован вгляделся в список условных обозначений.
– Смотри, – сказал он, – эти маленькие черные точки – выходы на поверхность. Один из них самое большее в трех милях от озера. Вот его номер… Они могли бы писать и покрупнее… Ага, 13-а. Если бы только роботы знали дорогу…
Пауэлл немедленно задал вопрос о дороге и получил в ответ вялое: «Да, хозяин».
– Иди за скафандрами, – удовлетворенно сказал он.
Они впервые надевали скафандры. Еще вчера, когда они прибыли на Меркурий, они вообще не собирались этого делать. И теперь они неловко двигали руками и ногами, осваиваясь с неудобным одеянием.
Скафандры были гораздо объемистее и еще безобразнее, чем обычные костюмы для космических полетов. Зато они были гораздо легче – в них не было ни кусочка металла. Изготовленные из термоустойчивого пластика, прослоенные специально обработанной пробкой, снабженные устройством, удалявшим из воздуха всю влагу, эти скафандры могли противостоять нестерпимому сиянию меркурианского солнца двадцать минут. Ну, и еще пять-десять минут без непосредственной смертельной опасности для человека.
Робот все еще держал руки стременем. Он не выказал никаких признаков удивления при виде нелепой фигуры, в которую превратился Пауэлл.
Радио хрипло разнесло голос Пауэлла:
– Ты готов доставить нас к выходу 13-а?
– Да, хозяин.
«И то хорошо, – подумал Пауэлл. – Может быть, и не хватает дистанционного радиоуправления, но, по крайней мере; они хоть могут принимать команды».
– Садись на любого, Майк, – сказал он Доновану.
Он поставил ногу в импровизированное стремя и взобрался наверх. Сидеть было удобно: на спине у робота был, очевидно, специально устроенный горб, на каждом плече – по углублению для ног. Теперь стало ясно и назначение «ушей» гиганта. Пауэлл взялся за «уши» и повернул голову робота. Тот неуклюже повернулся.
– Начнем, Макдуф!
Но на самом деле Пауэллу было вовсе не до шуток.
Шагая медленно, с механической точностью, гигантские роботы миновали дверь, косяк которой пришелся едва в Полуметре над их головами, так что всадники поспешили пригнуться. Узкий коридор, под сводами которого мерно громыхали тяжелые, неторопливые шаги гигантов, привел их в шлюзовую камеру, где им пришлось подождать, пока будет выкачан воздух.
Длинный безвоздушный туннель, уходивший вдаль, напомнил Пауэллу об огромной работе, проделанной Первой экспедицией с ее убогим снаряжением. Да, она окончилась неудачей, но эта неудача стоила иного легкого успеха.
Роботы шагали вперед. Их скорость была неизменна, поступь равномерна.
Пауэлл сказал:
– Смотри, эти туннели освещены, и температура здесь как на Земле. Наверное, так было все эти десять лет, пока здесь никто не жил.
– Каким же образом они этого добились?
– Дешевая энергия – самая дешевая во всей Солнечной системе. Излучение Солнца – здесь, на солнечной стороне Меркурия, – это не шуточки. Вот почему они и построили станцию на открытом месте, а не в тени какой-нибудь горы. Это же огромный преобразователь энергии. Тепло преобразуется в электричество, свет, механическую работу и во все, что хочешь. И одновременно с получением энергии станция охлаждается.
– Слушай, – сказал Донован, – это все очень поучительно, только давай поговорим о чем-нибудь другом. Ведь всем преобразованием энергии занимаются фотоэлементы, а это сейчас мое больное место.
Пауэлл что-то проворчал, и когда Донован снова заговорил, разговор потек по другому руслу.
– Послушай, Грег. Все-таки что могло случиться со Спиди? Я никак не могу понять.
В скафандре трудно пожать плечами, но Пауэллу это удалось.
– Не знаю, Майк. – Ведь он полностью приспособлен к условиям Меркурия. Жара ему не страшна, он рассчитан на уменьшенную силу тяжести, может двигаться по пересеченной местности. Все предусмотрено – по крайней мере, должно быть предусмотрено.
Они замолчали, на этот раз надолго.
– Хозяин, – сказал робот, – мы на месте.
– А? – Пауэлл очнулся. – Ну, давай выбираться наверх. На поверхность.
Они оказались в небольшом павильоне – пустом, лишенном воздуха, полуразрушенном. Донован зажег фонарь и долго разглядывал рваные края дыры в верхней части одной из стен.
– Метеорит? Как ты думаешь? – спросил он.
Пауэлл пожал плечами.
– Какая разница? Не важно. Пойдем.
Поднимавшаяся рядом черная базальтовая скала защищала их от солнца. Вокруг все было погружено в черную тень безвоздушного мира. Тень обрывалась, как будто обрезанная ножом, и дальше начиналось нестерпимое белое сияние мириад кристаллов, покрывавших почву.
– Клянусь космосом, вот это да! – У Донована захватило дух от удивления. – Прямо как снег!
Действительно, это было похоже на снег. Пауэлл окинул взглядом сверкающую неровную поверхность, которая простиралась до самого горизонта, и поморщился от режущего глаза блеска.
– Это какое-то необычное место, – сказал он. – В среднем коэффициент отражения по поверхности Меркурия довольно низкий, и почти вся планета покрыта серой пемзой. Что-то вроде Луны. А красиво, правда?
Хорошо, что скафандры были снабжены светофильтрами. Красиво или нет, но незащищенные глаза были бы за полминуты ослеплены этим сверканием.
Донован посмотрел на термометр, укрепленный на запястье скафандра.
– Ого! Восемьдесят градусов!
Пауэлл тоже взглянул на термометр и сказал:
– Да… Многовато. Ничего не поделаешь – атмосфера…
– На Меркурии? Ты спятил!
– Да нет. Ведь и на Меркурии есть кое-какая атмосфера, – рассеянно ответил Пауэлл, пытаясь неуклюжими пальцами скафандра приладить к своему шлему стереотрубу. – У поверхности должен стелиться тонкий слой паров. Летучие элементы, тяжелые соединения, которые может удержать притяжение Меркурия. Селен, йод, ртуть, галлий, калий, висмут, летучие окислы. Пары попадают в тень и конденсируются, выделяя тепло. Это что-то вроде гигантского перегонного куба. Зажги фонарь – и увидишь, что скала с этой стороны покрыта каких-нибудь серным инеем или ртутной росой.
– Ну, это не важно. Какие-то жалкие восемьдесят градусов наши скафандры выдержат сколько угодно.
Пауэлл, наконец, приладил стереотрубу и теперь стал похож на улитку с рожками. Донован напряженно ждал.
– Видишь что-нибудь?
Пауэлл ответил не сразу. Его голос был полон тревоги.
– Вон на горизонте темное пятно. Это скорее всего селеновое озеро. Оно тут и должно быть. А Спиди не видно.
Пауэлл забрался на плечи робота и осторожно выпрямился, расставив ноги и вглядываясь в даль.
– Постой… Ну да, это он. Идет сюда.
Донован вгляделся в ту сторону, куда указывал палец Пауэлла. У него не было стереотрубы, но он разглядел маленькую движущуюся точку, которая чернела на фоне ослепительного сверкания кристаллов.
– Вижу! – заорал он. – Поехали!
Пауэлл снова уселся на плачи робота и хлопнул перчаткой по его гигантской груди.
– Пошел!
– Давай, давай! – вопил Донован, пришпоривая своего робота пятками.
Роботы тронулись. Их мерный топот не был слышен в безвоздушном пространстве, а через синтетическую ткань скафандра звук тоже не передавался. Чувствовались только ритмичные колебания.
– Быстрее! – закричал Донован. Ритм не изменился.
– Бесполезно, – ответил Пауэлл. – Этот железный лом может двигаться только с одной скоростью. Или, по-твоему, они оборудованы селективными флексорами?
Они вырвались из тени. Свет солнца обрушился на них раскаленным потоком. Донован невольно пригнулся.
– Ух! Это мне кажется или на самом деле жарко?
– Скоро будет еще жарче, – последовал мрачный ответ. – Смотри – Спиди!
Робот СПД-13 был уже близко, и его можно было рассмотреть во всех деталях. Его грациозное обтекаемое тело, отбрасывавшее слепящие блики, четко и быстро передвигалось по неровной земле. Его имя – «Спиди», «проворный», – было, конечно, образовано из букв, составлявших его марку, но оно очень подходило ему. Модель СПД была одним из самых быстрых роботов, которые выпускались фирмой «Ю. С. Роботс».
– Эй, Спиди! – завопил Донован, отчаянно махая руками.
– Спиди! – закричал Пауэлл. – Иди сюда!
Расстояние между людьми и свихнувшимся роботом быстро уменьшалось, – больше усилиями Спиди, чем благодаря медлительной походке устаревших за десять лет службы устройств, на которых восседали Пауэлл и Донован.
Они уже были достаточно близко, чтобы заметить, что походка Спиди была какой-то неровной – робот заметно пошатывался на ходу из стороны в сторону. Пауэлл замахал рукой и увеличил до предела усиление в своем компактном, встроенном в шлем радиопередатчике, готовясь крикнуть еще раз. В этот момент Спиди заметил их.
Он остановился как вкопанный и стоял некоторое время, чуть покачиваясь, как будто от легкого ветерка.
Пауэлл закричал:
– Все в порядке, Спиди! Иди сюда!
В наушниках впервые послышался голос робота:
– Вот здорово! Давайте поиграем. Вы ловите меня, а я буду ловить вас. Никакая любовь нас не разлучит. Я – маленький цветочек, милый маленький цветочек. Урра!
Повернувшись кругом, он помчался обратно с такой скоростью, что из-под его ног взлетали комки спекшейся пыли. Последние слова, которые он произнес, удаляясь, были: «Растет цветочек маленький под дубом вековым». За этим последовали странные металлические щелчки, которые, возможно, у робота соответствовали икоте.
Донован тихо сказал:
– Откуда он взял какие-то дикие стихи? Слушай, Грег, он… он пьян. Или что-то в этом роде.
– Если бы ты мне этого не сообщил, я бы, наверное, никогда не догадался, – последовал ехидный ответ. – Давай вернемся в тень. Я уже поджариваюсь.
Напряженное молчание нарушил Пауэлл:
– Прежде всего Спиди не пьян. Он ведь робот, а роботы не пьянеют. Но с ним что– то неладное, и это то же самое, что для человека опьянение.
– Мне кажется, он пьян, – решительно заявил Донован. – Во всяком случае, он думает, что мы с ним играем. А нам не до игрушек. Это дело жизни или смерти – и смерти довольно-таки неприятной.
– Ладно, не спеши. Робот-это всего только робот. Как только мы узнаем, что с ним, мы его починим.
– Как только… – желчно возразил Донован.
Пауэлл не обратил на это внимания.
– Спиди прекрасно приспособлен к обычным условиям Меркурия. Но эта местность, – он обвел руками горизонт, – явно необычна. Вот в чем дело. Откуда, например, взялись эти кристаллы? Они могли образоваться из медленно остывающей жидкости. Но какая жидкость настолько горяча, чтобы остывать под солнцем Меркурия?
– Вулканические явления, – немедленно предположил Донован.
Пауэлл весь напрягся.
– Устами младенца… – произнес он сдавленным голосом и замолчал на пять минут. Потом он сказал: – Слушай, Майк. Что ты сказал Спиди, когда посылал его за селеном?
Донован удивился:
– Ну, не знаю. Я просто велел принести селен.
– Это ясно. Но как? Попробуй точно припомнить.
– Я сказал… Постой… Я сказал: «Спиди, нам нужен селен. Ты найдешь его там-то и там-то. Пойди и принеси его». Вот и все. Что же еще я должен был сказать?
– Ты не говорил, что это очень важно, срочно?
– Зачем? Дело-то простое.
Пауэлл вздохнул:
– Да, теперь уже ничего не изменишь. Но мы попали в переделку.
Он слез со своего робота и сел, прислонившись спиной к скале. Донован, подсел к нему и взял под руку. За гранью тени слепящее солнце, казалось, поджидало их как кошка мышь. А рядом стояли два гигантских робота, невидимые в темноте. Только светившиеся тусклым красным светом фотоэлектрические глаза смотрели на них – немигающие, неподвижные, равнодушные.
Равнодушные! Такие же, как и весь этот гибельный Меркурий – маленький, но коварный.
Донован услышал напряженный голое Пауэлла:
– Теперь слушай. Начнем с трех основных законов роботехники, – трех правил, которые прочно закреплены в позитронном мозгу. – В темноте он начал загибать пальцы. – Первое. Робот не может причинить вред человеку или своим бездействием допустить, чтобы человеку был причинен вред.
– Правильно.
– Второе, – продолжал Пауэлл. – Робот должен повиноваться командам человека, если эти команды не противоречат Первому Закону.
– Верно.
– И третье. Робот должен заботиться о своей безопасности, поскольку это не противоречит Первому и Второму Законам.
– Верно. Ну и что?
– Так это же все объясняет. Когда эти законы вступают в противоречие между собой, дело решает разность позитронных потенциалов в мозгу. Что получается, если робот приближается к месту, где ему грозит опасность, и сознает это? Потенциал, который создается Третьим Законом, автоматически заставляет его вернуться. Но представь себе, что ты приказал ему приблизиться к опасному месту. В этом случае Второй Закон создает противоположный потенциал, который выше первого, и робот выполняет приказ с риском для собственного существования.
– Это я знаю. Но что отсюда следует?
– Что могло случиться со Спиди? Это – одна из последних моделей, специализированная, дорогая, как линкор. Он сделан так, чтобы его нелегко было уничтожить.
– Ну и?..
– Ну и при его программировании Третий Закон был задан особенно строго
– кстати, это специально отмечалось в проспектах. Его стремление избежать опасности необыкновенно сильно. А когда ты послал его за селеном, ты дал команду небрежно, между прочим, так что потенциал, связанный со Вторым Законом, был довольно слаб. Это все-факты.
– Давай, давай. Кажется, я начинаю понимать.
– Понимаешь? Около селенового озера существует какая-то опасность. Она возрастает по мере того, как робот приближается, и на каком-то расстоянии от озера потенциал Третьего Закона, с самого начала очень высокий, становится в точности равен потенциалу Второго Закона, с самого начала слабому.
Донован возбужденно вскочил на ноги.
– Ясно! Устанавливается равновесие; Третий Закон гонит его назад, а Второй – вперед…
– И он начинает кружить около озера, оставаясь на линии, где существует это равновесие. И если мы ничего не предпримем, он так и будет бегать по этому кругу, как в хороводе…
Он продолжал задумчиво:
– И поэтому, между прочим, он и ведет себя как пьяный. При равновесии потенциалов половина позитронных цепей в мозгу не работает. Я не специалист по позитронике, но это очевидно. Возможно, он потерял контроль как раз над теми же частями своего волевого механизма, что и пьяный человек. А вообще все это очень мило.
– Но откуда взялась опасность? Если бы знать, от чего он бегает…
– Да ведь ты сам уже догадался! Вулканические явления. Где-то около озера просачиваются газы из недр Меркурия. Сернокислый газ, углекислота – и окись углерода. Довольно много окиси углерода. А при здешних температурах… Донован проглотил слюну.
– Окись углерода плюс железо дает летучий карбонил железа!
– А робот, – мрачно добавил Пауэлл, – это в основном железо. Люблю логические рассуждения. Мы уже все выяснили, кроме того, что теперь делать. Сами добраться до селена мы не можем – все-таки слишком далеко. Мы не можем послать этих жеребцов, потому что они без нас не пойдут, а если мы поедем с ними, то успеем подрумяниться. Поймать Спиди мы тоже не можем – этот дурень думает, что мы с ним играем, а скорость у него шестьдесят миль в час против наших четырех…
– Но если один из нас пойдет, – начал задумчиво Донован, – и вернется поджаренным, то ведь останется другой…
– Ну да, – последовал саркастический ответ. – Это будет очень трогательная жертва. Только прежде чем человек доберется до озер а, он уже будет не в состоянии отдать приказ. А роботы вряд ли вернутся без приказания. Прикинь: мы в двух или трех милях от озера – ну, считай, в двух. Робот делает четыре мили в час. А в скафандрах мы можем продержаться не больше двадцати минут. Имей в виду, что дело тут не только в жаре. Солнечное излучение в ультрафиолете и дальше – это тоже смерть.
– Н-да, – сказал Донован. – Не хватает всего десяти минут.
– Для нас все равно – десяти минут или целой вечности. И еще: чтобы потенциал Третьего Закона остановил Спиди на таком расстоянии, здесь должно быть довольно много окиси углерода в атмосфере паров металлов. И поэтому должна быть заметная коррозия. Он гуляет там уже несколько часов. В любой момент, скажем, коленный сустав может выйти из строя, и он перевернется. Тут нужно не просто шевелить мозгами – нужно решать быстро!
Глубокое, мрачное, унылое молчание.
Первым заговорил Донован. Его голос дрожал, но он старался говорить бесстрастно.
–Ну хорошо, мы не можем увеличить потенциал Второго Закона новой командой. А нельзя ли попробовать с другого конца? Если мы увеличим опасность, то увеличится потенциал Третьего Закона, и мы отгоним его назад.
Пауэлл молча повернул к нему окошко своего шлема.
– Послушай, – осторожно продолжал Донован, – все, что нам нужно, чтобы отогнать его, – это повысить концентрацию окиси углерода. А на станции есть целая аналитическая лаборатория.
– Естественно, – согласился Пауэлл. – Это же станция-рудник.
– Верно. А там должно быть порядочно щавелевой кислоты для осаждения кальция.
– Клянусь космосом! Майк, ты гений!
– Более или менее, – скромно согласился Донован. – Я просто вспомнил, что щавелевая кислота при нагревании разлагается на углекислый газ, воду и добрую старую окись углерода. Элементарный институтский курс химии.
Пауэлл вскочил и хлопнул гигантского робота по ноге.
– Э! – крикнул он. – Ты умеешь бросать?
– Что, хозяин?
– Не важно, – Пауэлл обругал про себя тяжелодумного робота и схватил обломок скалы величиной с кирпич. – Возьми и попади в гроздь голубых кристаллов – вон за той кривой трещиной. Видишь?
Донован дернул его за руку.
– Слишком далеко, Грег. Это же почти полмили.
– Спокойно, – ответил Пауэлл. – Вспомни о силе тяжести на Меркурий. А рука у него стальная. Смотри.
Глаза робота измеряли дистанцию с точностью машины. Он прикинул вес камня и замахнулся. В темноте его движения были плохо видны, но когда он переступил с ноги на ногу, можно было почувствовать заметное сотрясение почвы. Камень черной точкой вылетел за пределы тени. Его полету не мешало ни сопротивление воздуха, ни ветер, – и когда он упал, осколки голубых кристаллов разлетелись из самого центра грозди.
Пауэлл радостно завопил:
– Поехали за кислотой, Майк!
Когда они въехали в разрушенный павильон, Донован мрачно сказал:
– Спиди болтается на нашей стороне озера с тех пор, как мы за ним погнались. Ты заметил?
– Да.
– Наверное, хочет поиграть с нами. Ну, я ему поиграю!..
Они вернулись через несколько часов с трехлитровыми банками белого порошка и с вытянувшимися лицами. Фотоэлементы разрушались еще быстрее, чем они думали.
Они вывели своих роботов на солнце и молча, сосредоточенно и мрачно направились к Спиди.
Спиди не спеша запрыгал к ним.
– Вот и мы! Урра! Вышел месяц из тумана и не ударил лицом в грязь!
–Я тебе покажу грязь, – пробормотал Донован. – Смотри, Грег, он хромает.
– Вижу, – последовал озабоченный ответ. – Если мы не поторопимся, эта окись доконает его.
Теперь они приближались медленно, почти крадучись, чтобы не спугнуть полоумного робота. Они были еще довольно далеко, но Пауэлл уже мог бы поклясться, что Спиди приготовился пуститься наутек.
– Давай – прохрипел он. – Считаю до трех. Раз, два…
Две стальные руки одновременно выбросились вперед, и две стеклянные банки полетели параллельными дугами, сверкая, как бриллианты, под невозможным светом. Они бесшумно разбились вдребезги, и позади Спиди поднялось облачко щавелевой кислоты. Пауэлл знал, что на ярком меркурианском солнце она бурлит, как газированная вода.
Спиди медленно повернулся, потом попятился и так же медленно начал набирать скорость. Через пятнадцать секунд он уже неуверенными прыжками двигался в сторону людей.
Пауэлл не расслышал, что говорил при этом робот, но ему послышалось что-то вроде: «Не клянись, слов любви не говори…»
Пауэлл повернулся к Доновану.
– Под скалу, Майк! Он вышел – из этой колеи и теперь будет слушаться. Мне уже становится жарко. Они затрусили в тень на спинах своих медлительных гигантов. Только когда они почувствовали вокруг себя приятную прохладу, Донован обернулся.
– Грег!!!
Пауэлл посмотрел назад и чуть не вскрикнул. Спиди медленно, очень медленно удалялся. Он снова входил в свою круговую колею, постепенно набирая скорость. В стереотрубу казалось, что он очень близко, но он был недосягаем.
– Догнать его! – закричал Донован и пустил робота, но Пауэлл остановил его.
– Ты его не поймаешь, Майк. Бесполезно.
Он сжал кулаки, чувствуя свою полную беспомощность.
– Почему же я это понял только через пять секунд после того, как все произошло? Майк, мы зря потеряли время.
– Нужно еще кислоты, – упрямо заявил Майк. – Концентрация была слишком мала.
– Да нет. Тут не помогли бы и семь тонн. А если бы у нас и было столько кислоты, мы все равно не успели бы ее привезти… Коррозия съест его. Неужели ты не понял, Майк?
– Нет, – сознался Донован.
– Мы просто установили новое равновесие. Когда становится больше окиси углерода и потенциал Третьего Закона увеличивается, он просто пятится, пока снова не наступит равновесие, а потом, когда окись углерода улетучивается, опять подвигается вперед. – В голосе Пауэлла звучало отчаяние. – Это все тот же хоровод. Мы можем тянуть за Третий Закон и тащить за Второй, и все равно ничего не изменится. Только положение равновесия будет перемещаться. Нужно выйти за пределы этих законов.
Он развернул своего робота лицом к Доновану, так что они сидели друг против друга, – смутные тени в темноте, – и прошептал:
– Майк!
– Это конец? – устало сказал Донован. – Что же, поехали на станцию. Подождем, пока фотоэлементы выгорят окончательно, пожмем друг другу руки, примем цианистый калий и умрем, как подобает джентльменам.
Он коротко усмехнулся.
– Майк, – серьезно повторил Пауэлл. – Мы должны вернуть Спиди.
– Я знаю.
– Майк, – снова начал Пауэлл и после недолго колебания продолжал: – Есть еще Первый закон.
Я об этом уже думал. Но это – крайнее средство.
Донован взглянул на него, и его голос оживился:
– Самое время для крайнего средства.
– Ладно. По Первому Закону робот не может допустить, чтобы из-за его бездействия человеку грозила опасность. Тут уже ни Второй, ни Третий законы его не остановят. Не могут, Майк.
– Даже когда робот полоумный? Он же пьян.
– Конечно, есть риск.
– Хорошо, что ты предлагаешь?
– Я сейчас выйду на солнце и посмотрю, будет действовать Первый Закон. Если и он не нарушит равновесия, то… Какого черта, тогда все ясно: или сейчас, или через три-четыре дня…
– Погоди, Грег. Есть еще законы человеческие. Ты не имеешь права просто так взять и пойти. Давай разыграем, чтобы все было по-честному.
– Ладно. Кто первый возведет четырнадцать в куб?
И почти сразу:
– Две тысячи семьсот сорок четыре.
Донован почувствовал как робот Пауэлла, проходя мимо, задел его робота. Через секунду Пауэлл уже был за пределами тени. Донован раскрыл рот, чтобы крикнуть, но удержался. Конечно, этот идиот подсчитал куб четырнадцати заранее, нарочно. Очень на него похоже.
…Солнце было особенно горячее, и Пауэлл почувствовал, что у него страшно зачесалась поясница. Наверное, воображение. А может быть, жесткое излучение уже проникает даже сквозь скафандр.
Спиди следил за ним, на этот раз не приветствовал его никакими дурацкими стихами. Спасибо и на том! Но нельзя подходить к нему слишком близко.
До Спиди оставалось еще метров триста, когда он начал шаг за шагом осторожно пятиться назад. Пауэлл остановил своего робота и спрыгнул на землю покрытую кристаллами. Во все стороны полетели осколки.
Почва была рыхлая, кристаллы скользили под ногами. Идти при уменьшенной силе тяжести было трудно. Подошвы жгло. Он оглянулся через плечо и увидел, что ушел уже слишком далеко, что не успеет вернуться в тень – ни сам, ни с помощью своего неуклюжего робота. Теперь или Спиди, или конец. У него перехватило горло.
Хватит! Пауэлл остановился.
– Спиди! – позвал он. – Спиди!
Сверкающий современный робот впереди, помедлив, остановился, потом попятился снова.
Пауэлл попробовал вложить в свой голос как можно больше мольбы, – и обнаружил, что для этого не требовалось особого труда.
– Спиди! Я должен вернуться в тень, иначе солнце убьет меня. Это дело жизни или смерти. Спиди, помоги! Спиди!
Робот сделал шаг вперед и остановился. Он заговорил, но, услышав его, Пауэлл застонал. Робот произнес: «Если ты лежишь больной, если завтра выходной…» Голос затих.
Настоящее пекло! Уголком глаза Пауэлл заметил какое-то движение, резко повернулся и застыл в изумлении. Чудовищный робот, на котором он ехал, двигался – двигался к нему, без всадника!
Робот заговорил:
– Простите меня, хозяин. Я не должен двигаться без хозяина, но вам грозит опасность.
Ну конечно. Потенциал Первого Закона – превыше всего. Но ему не нужна эта древняя развалина. Ему нужен Спиди. Он сделал несколько шагов в сторону и отчаянно закричал:
– Я запрещаю тебе подходить! Я приказываю остановиться!
Это было бесполезно. Нельзя бороться с потенциалом Первого Закона. Робот тупо сказал:
– Вам грозит опасность, хозяин.
Пауэлл в отчаянии огляделся. Он уже неотчетливо видел предметы; в его мозгу крутился раскаленный вихрь; собственное дыхание обжигало его, и все кругом дрожало в неясном мареве. Он в последний раз закричал:
– Спиди! Я умираю, черт тебя побери! Где ты? Спиди! Помоги!..
Он все еще пятился в слепом стремлении уйти от непрошеного гигантского робота, когда почувствовал на своей руке стальные пальцы и услышал озабоченный, виноватый голос металлического тембра:
– Господи, Пауэлл, что вы тут делаете? И что ж я смотрю… Я как-то растерялся…
– Не важно, – слабо пробормотал Пауэлл. – Неси меня в тень скалы, – и поскорее!
Он почувствовал, что его поднимают в воздух и быстро несут, в последний раз ощутил палящий жар и потерял сознание.
Проснувшись, он увидел, что над ним заботливо наклонился улыбающийся Донован.
– Ну как, Грег?
– Прекрасно, – ответил он. – Где Спиди?
– Здесь. Я посылал его к другому селеновому озеру – на этот раз с приказом добыть селен во что бы то ни стало. Он принес его через сорок две минуты и три секунды, – я засек время. Он все еще не кончил извиняться за этот хоровод. Он не решается подойти к тебе – боится, что ты скажешь.
– Тащи его сюда, – распорядился Пауэлл. – Он не виноват.
Он протянул руку и крепко пожал металлическую лапу Спиди.
– Все в порядке, Спиди. Знаешь, Майк, что я подумал?
– Да?
Он потер лицо – воздух был восхитительно прохладен.
– Знаешь, когда мы здесь все кончим я Спиди пройдет полевые испытания, они хотят послать нас на межпланетную станцию…
– Не может быть!
– Да, по крайней мере, так сказала тетка Кэлвин перед тем, как мы отправились сюда. Я ничего об этом не говорил, потому что собирался протестовать против этой идеи.
– Протестовать? – воскликнул Донован. – Но…
– Я знаю. Теперь все в порядке. Представляешь – двести семьдесят три градуса ниже нуля! Разве это не рай?
– Межпланетная станция, – произнес Донован. – Ну что ж, я готов!
